✍🏻 علی قنبری بیدگلی
آیةالل‍ه بهجت فرموده‌اند: «آخوند ملّا قربانعلی زنجانی معروف به حجّة الإسلام می‌گفت: به نجف می‌روم تا دونفر را تعزیر کنم؛ یکی آقای آخوند خراسانی و دیگری آقای شیخ الشریعة اصفهانی [را]. البته به گمانم سه نفر را گفته بود و سومی آقا شیخ عبدالل‍ه [مازندرانی] بود!». (در محضر بهجت، ج۲، ص۳۳۷)
نکتهٔ قابل تأمّل در سخن مزبور، این است که علی‌رغم معاصرتِ شیخ الشّریعهٔ اصفهانی (م ۱۳۳۹) با وقایع مشروطه (که از سنهٔ ۱۳۲۳ یا ۱۳۲۴ آغاز گردید)، در عین حال سندِ مکتوبی از تأیید مشروطه توسّط آنمرحوم در دست نیست. در میان اعلامیّه‌ها و تلگرافات سیاسیِ موجود از مرحوم شریعت – که در کتابِ تحقیقیِ کامل سلمان الجبوری، به نام شیخ الشّریعة: قیادته فی الثّورة العراقیّة الکبری ۱۹۲۰ و وثائقه السّیاسیّة جمع‌آوری شده – نیز سندی در رابطه با مشروطه یافت نمی‌شود، و آنچه هست مربوط به فتاوای مرحوم شریعت در باب جهادِ مسلمین بر ضدّ دُوَلِ استعماری است.
با این وجود، مرحوم آقا نجفی قوچانی در کتاب حیات الإسلام، شریعت اصفهانی را در زمرهٔ کسانی ذکر کرده است که آخوند خراسانی (م ۱۳۲۹) را در آن سفرِ ناکام به ایران، از نجف اشرف همراهی می‌کرده‌اند. (ر.ک: حیات الإسلام فی أحوال آیة المَلِک العلّام، ص۱۹۹؛ از طبع جدید)
بنابراین احتمال قوی می‌رود که موافقت شریعت اصفهانی با جریان مشروطه، صرفاً موافقت عملی و محصور به حضور در اجتماعاتِ مشروطه‌خواهان بوده باشد، نه إمضای إعلامیّه و إصدار فتوا بر وجوب تشکیل دولت مشروطه. کما اینکه محتمل است أسناد و وثائقی از ایشان وجود داشته که به دست ما نرسیده است.
به منظور تشخیص صحّت و سقم این احتمالات، حقیقتِ امر را از برخی بازماندگان مرحوم شیخ الشّریعه در قم، استفسار کردیم. اطّلاعات خانوادگیِ ذیقیمتِ نتیجهٔ مرحوم شریعت اصفهانی – که خود از افاضل مدرّسین حوزه می‌باشند – هردو احتمال پیش‌گفته را تأیید کرد. ذیلاً نصّ بیانات معظّمٌ‌له در تماس تلفنی حقیر با ایشان – در شب دوازدهم رجب المرجّبِ ۱۴۴۱ – از نظر می‌گذرد؛ فرمودند:
«از استادم آیةالل‍ه حاج شیخ مجتبی لنکرانی شنیدم که فرمود: شریعت در ظاهر مشروطه‌ای بود، عملاً مستبدّ بود. وقتی پدرِ مادرم – مرحوم حاج شیخ حسن شریعت، پسرِ بزرگِ شیخ الشّریعه – فوت کرد، خادمی داشت شوشتری، به نام حاج حسین. حاج حسین برخی از وسائل منزل و من‌جمله کتابخانهٔ شیخ الشّریعه را فروخت. دو گونی نامه هم از شیخ الشّریعه بر جای مانده بود که در رودخانه ریخت!». انتهی موضع الحاجة من کلامه.
همچنین گزارش ذیل نیز بخشی از حقیقت امر را می‌نمایاند. مرحوم محمّدباقر الفت – فرزند آقا نجفی اصفهانی – می‌نویسد:
«حاج میرزا فتح‌الله شریعت اصفهانی (متوفّی به سال ۱۳۳۹ قمری در نجف)، مردی ظریف و بذله‌گو بود، که نیز می‌خواست گلیم خود را به سلامت از آب درآورَد. لذا جز به کار تدریس نمی‌پرداخت». (گنج زری بود درین خاکدان: شرح احوال، جمع‌آوری و تصحیح آثار منثور محمّدباقر الفت، ص۲۵۷)
