بسیاری از دوستان از باب لطف و حسن‌ظنّی که دارند، درباره‌ی یک فهرستِ مطالعاتیِ پیشنهادی از کتب شرح حال بزرگان پرسش می‌کنند. در یادداشت حاضر، چند کتاب مفید برای مطالعه معرّفی می‌شود تا پاسخی به درخواست‌ها و پرسش‌های مکرّر دوستان و خوانندگان محترم چراغ مطالعه باشد.
طبعاً کتبی در این فهرست آمده است که دوستان از ابتدا تا انتهای آن را بخوانند و لذّت ببرند؛ و گرنه کتاب‌هایی که تنها یک یا چند نکته‌ی مفید در آن‌ها باشد مدّ نظر نیست. و اصولاً مطالب و نکات مفید چنین کتاب‌هایی در کانال چراغ مطالعه گزینش شده‌اند و طبعاً بسیاری از آن‌ها ارزش مطالعه‌ی مجدّد و صَرف وقت ندارند.
مجموعه‌ها و موسوعه‌های تراجمی که کارکردِ رِفرنسی و دائرة‌المعارفی دارند نیز در این فهرست نیامده‌اند.
چند کتابی که در این‌جا معرّفی می‌شود، واقعاً سزاوار تهیّه‌ی نسخه‌ی کاغذی و مطالعه و مراجعه‌ی مکرّر است؛ به‌سان اوراد بام و شام، یا صحیفه‌های بالینی. چه، هم قلمِ - اکثر - آن‌ها زیبا و خواندنی است، و هم محتوا فاخر و ستودنی.
- فضیلت‌های فراموش‌شده؛ تألیف مرحوم استاد حسینعلی راشد. این کتاب، شرح حال تکان‌دهنده‌ی پدرِ مرحوم راشد، آخوند ملّا عبّاس تربتی است. مرحوم راشد، شرح حال خودنوشتی هم دارد که در چند جا چاپ شده است؛ از جمله در یادنامه‌ی وی، به نامِ: با راست‌قامتان پهنه‌ی اندرز. قلم آن خودنوشت نیز به صفا و طراوات کتاب فضیلت‌هاست. ضمن این‌که اصل یادنامه هم نکات خوبی دارد که در کانال چراغ مطالعه نقل شده است.
- سیاحت شرق؛ به‌قلم آقا نجفی قوچانی. درباره‌ی چاپ‌های پرتحریف این کتاب، یادداشت‌هایی در کانال چراغ مطالعه نوشته‌ام. امّا به‌هرحال چاپ انتشارات امیرکبیر با همه‌ی نواقصی که دارد، فعلاً قابل اعتمادترین نسخه‌ی چاپیِ کتاب است.
- حیات الإسلام فی أحوال آیة الملک العلّام؛ تألیف آقا نجفی قوچانی. موضوع کتاب، منحصراً احوالات آخوند خراسانی است. بخش دوم کتاب، تلگرافات آخوند درباره‌ی مشروطه است که بیش‌تر به درد پژوهشگران تاریخ می‌خورد. امّا بخش اوّل که توصیف زیبای شخصیّت آخوند است، به فهرست حاضر مربوط می‌شود.
- الهدایة إلی سیرة صاحب الکفایة، به‌قلم استاد میرزا عبدالرّضا کفایی. رساله‌ای است به زبان فارسی در احوالات آخوند خراسانی، که توسّط نواده‌اش به رشته‌ی تحریر درآمده است. جناب کفایی یکی از منابع اصلیِ شرح حال جدّ خود - آخوند خراسانی - هستند. لذا پس از مطالعه‌ی این رساله، چنان‌چه مصاحبه‌های ایشان با نشریّات و رسانه‌های گوناگون نیز مطالعه شود، بسیار به‌جاست. علاوه بر داده‌های معتبر تاریخی، سلیقه‌ی بسیار خوبی هم در انتخاب و نقلِ دقیقِ حکایات و اقوال دارند.
- الکلام یجرّ الکلام؛ به‌قلم مرحوم آیةالله حاج سیّد احمد زنجانی. گرچه این کتاب یک اثر تراجمیِ محض نیست، امّا علاوه بر اشتمال بر فوائد تاریخی، اسلوب زیبا و بی‌نظیری دارد و مطالعه‌ی آن جزو بایسته‌های برنامه‌ی طلبگی است. اصولاً قلم آیةالله زنجانی بسیار شیرین و گیرا و لذّت‌بخش است و جا دارد پس از این کتاب، دیگر کارهای فارسی و متنوّع ایشان نیز مطالعه شود؛ مثل رساله‌ی جنگل مولا (سفرنامه‌ی قم)، شرح حال خودنوشت ایشان، نامه‌های جذّاب‌شان به دوستان و آشنایان، و حتّی وصیّت‌نامه‌ی خواندنی و شیرینی که نوشته‌اند.
- جرعه‌ای از دریا؛ از آیةالله شبیری زنجانی، که کتابی گرانسنگ و مستغنی از توصیف است. علی‌رغم پاره‌ای از تحلیل‌های کتاب که محلّ مناقشه‌ی جدّی است، در وصف آن باید گفت:
هذا کتابٌ لو یُباعُ بِوَزنِهِ ذَهَباً لَکانَ بایِعُهُ مغبوناً
- زندگانی سردار کابلی؛ تألیف دانشمند مجهول‌القدر، مرحوم استاد کیوان سمیعی. نوشته‌جات مرحوم کیوان عموماً ارزشمند و گران‌بهاست. در کانال چراغ مطالعه تا حدّ ممکن، پیرامون معرّفی شخصیّت و آثار ایشان تلاش به عمل آمده است. فارغ از هر چیز، کتاب زندگانی سردار کابلیِ ایشان، نمونه‌ی بارز یک بیوگرافی‌نگاریِ پخته و اصولی است.
- شکوفه‌های ذوق و ادب؛ تألیف ادیب خوش‌ذوق و لطیف‌محضر، جناب ابوالحسن احتشامی. شکوفه‌ها یک شاهکار در زمینه‌ی نویسندگی - به طور کلّی -، و یک رساله‌ی بی‌نظیر در وادی تراجم‌نگاری است. درباره‌ی خصوصیّات این تحفه‌ی نادره‌ی قرن چهارده، یادداشت جداگانه‌ای نوشته‌ام که در کانال و وبلاگ چراغ مطالعه موجود است. تا قبل از تقدیم اسکن کتاب، نُسَخِ آن نیز کمیاب بود و در دسترس علاقمندان قرار نداشت؛ والحمد لله.
- رجال و دانشوران اصفهان + شجره‌ی مبارکه؛ به‌قلم سیّد محمّدعلی مبارکه‌ای. هردو اثر در یک مجلّد چاپ شده و حاوی اطّلاعات ذی‌قیمتی است. متن جذّابی هم دارد و معلوم است که مبارکه‌ای، نویسنده‌‌ای کارکشته و متبحّر بوده است. برخی از اهل قلم نیز از تشابهاتِ فراوانِ این کتاب با کتاب سیاحت شرق سخن گفته‌اند.
- رساله‌ی شیخ عبدالحسین حلّی (م ۱۳۷۵ ه ق) در شرح حال استادش مرحوم شیخ الشّریعه‌ی اصفهانی. این رساله در ضمن کتابِ: شیخ الشّریعة؛ قیادته فی الثّورة العراقیّة الکبریٰ ۱۹۲۰ و وثائقه السیّاسیّة) چاپ شده، امّا خیلی بد تصحیح شده است. هم جاافتادگیِ فراوان دارد و هم خوانش‌های غلط از نسخه. ولی تا دست‌یابی به نسخه‌ی اصل و تصحیح مجدّد، مطالعه‌ی همین کار موجود مغتنَم است.
- مقدّمهٔ کتابِ زندگی و اشعار ادیب نیشابوریِ [اوّل]؛ به قلم یدالله جلالی پندری. نکات بسیار زیبایی پیرامون حالات میرزا عبدالجواد نیشابوریِ ادیب با قلمی عالی در این مقدّمه نوشته شده است.
- زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی شیخ محمّدتقی ادیب نیشابوری؛ چاپ انجمن مفاخر. توضیحات مربوط به این کتاب را در کانال چراغ مطالعه آورده‌ام و تکرار نمی‌کنم. مطالعه‌ی حالات ادیب نیشابوری اوّل و دوم به طرز غریبی، شوق مطالعه‌ی کتب ادبیِ قدیم را در درون آدمی برمی‌انگیزد. به گونه‌ای که مرغ روح خواننده برای جامع المقدّمات و الفیّه‌ی ابن‌مالک و مطوّل تفتازانی پرمی‌کشد.
- مسیحای شهر؛ شرح حال مرحوم حاج سیّد مهدی قوام، به قلم آقای محسن دریابیگی. کتاب، در واقع ویراست دوم و بااضافاتِ اثر قبلیِ نویسنده - با نامِ: کتاب قوام - است. مرحوم قوام از اعجوبه‌های انسانیّت در روزگار ما بوده است.
- کتاب سراج؛ کتابچه‌ای در شرح حال مرحوم حاج شیخ رضا سراج، تألیف آقای دریابیگی.
- معشوقی نامتناهی؛ شرح حال حکیم میرزا مهدی الهی قمشه‌ای، به‌قلم شاگردش سیّد عبدالل‍ه موسویان. از قلم‌پردازی‌های متکلّفانه‌ی کتاب، و نیز گرایشات باطنی و تأویل‌گرایانه‌ی مؤلّف‌اش که بگذریم، حکایات اصیل و بی‌نظیری در این کتاب پیدا می‌شود. تعدادی از این حکایات را در کانال آورده‌ایم تا شوق خوانندگان به مطالعه‌ی کتاب، افزون گردد.
- ارباب معرفت؛ شرح حال مرحوم حاج آقا رحیم ارباب، تألیف محمّدحسین ریاحی. در این مجموعه هم حکایات تکان‌دهنده‌ای خواهید یافت. مرحوم ارباب یک رجل استثنایی در بین حوزویان شیعی بود، و هرچه در اطراف کرامات اخلاقیِ وی بگویند کم است. در کتاب ارباب معرفت با وجود کاستی‌هایی در نگارش متن، تلاش فراوانی در گردآوریِ هر آن‌چه پیرامون ایشان گفته و نوشته شده، انجام گرفته است.
- اقیانوس علم و معرفت؛ تألیف جناب شیخ محمّدکریم پارسا. محتوای این کتاب منحصر در شرح حال علّامه‌ی طباطبایی و اساتید ایشان در نجف نیست، امّا کتابی مفید و خواندنی، و حاوی نقل‌قول‌های دقیقی است. طبعاً بخش‌های مربوط به گرایشات باطنیِ نویسنده، با فهرست حاضر تناسبی ندارد. از همین نویسنده، آثار دیگری نیز در دست است که فوائد تراجمیِ بی‌شمار و ارزنده‌ای دارد؛ مانند مقاله‌ی انصاریّه، رساله‌ی صدوقیّه، و رساله‌ای در حالات ادیب نیشابوری.
- پس از اتمام این فهرست، اگر برخی از شرح‌حال‌های خودنوشت عالمان دینی مطالعه شود، بسیار سودمند و مفید خواهد بود. مانندِ: شرح حال خودنوشت محدّث جزایری (که در انتهای جلد چهارمِ انوار نعمانیّه قرار دارد؛ البته از بهترین چاپ کتاب انوار نعمانیّه، یعنی چاپ تبریز به‌تصحیح سیّد محمّدعلی قاضی تبریزی استفاده شود.) یا شرح حال‌های خودنوشتِ بزرگانی چون حکیم هیدجی، حکیم جلوه، علّامه‌ی طباطبایی، جلال‌الدین همایی، شیخ محمّدتقی آملی و سیّد کاظم عصّار.
امید که این فهرست، با نواقص بی‌حدّ و اندازه‌اش، برای دوستان مفید واقع شود. اگر موردی از قلم افتاده است، سروران ارجمند متذکّر خواهند گردید.
سلام علیکم
ممنون از لطف و زحمات شما
اجرتون با امام زمان علیه السلام