✍🏻 علی قنبری بیدگلی

🔹 شیخ محمّدتقی نظام‌الدّینی گنابادی، معروف به بهلول (۱۳۲۰ – ۱۴۲۴ ق)، واعظ عصر پهلوی و چهره‌ی برجسته‌ی حادثه‌ی خونینِ مسجد گوهرشاد است.

🔸 از میان ابعاد مختلفِ شخصیّت بهلول، جهات ادبی و حافظهٔ شعریِ وی حائز اهمّیت بسیاری است. بهلول علاوه بر سرودن هزاران بیت شعر در قوالب و بحور گوناگونِ عَروضی، در نقیضه‌سرایی و نقیضه‌گویی نیز مقام شایان توجّهی دارد که کمتر بدان پرداخته شده است.

🔹 از میانِ آثار ادبیِ وی در فنّ نقیضه می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

🔸 ۱. مثنویِ خمینی‌نامه که در مقابل شاه‌نامهٔ حکیم ابوالقاسم فردوسی و در همان بحر و قالب سروده شده است. این اثر چندی پیش توسّط نشر آرما در اصفهان به طبع رسید.

🔹۲. مثنوی طویلی که در مقابل مثنوی معنوی و با همان وزن و چینش سروده شده و چند هزار بیت است.

🔸 ۳. مثنوی خواهر و برادر کربلا، که در مقابل منظومه‌ای به نام خواهر و برادر افغان سروده شده است. این مثنوی جز در دیوان، به طور مستقل نیز با نام مقتل بهلول (چاپ حسین گُل‌تپه) و حسینیّهٔ بهلول (چاپ آرما) منتشر شده است.

▪️ سه مورد مزبور در دیوان اشعار وی گردآوری شده است.

🔹 ۴. شعری در نقیضهٔ اشعار ایرج میرزا در نقد حجاب بانوان. علی‌اکبر مسعودی که در یکی از مجالس نجف، بهلول را دیده و این اشعار را از او شنیده، نقل می‌کند:

▫️ «... بهلول، شعر بلندی از #ایرج_میرزا را که حدود پنجاه بیت داشت قرائت کرد. در این شعر، ایرج میرزا با لحنِ هتّاکانه‌ای حجاب زنان و دیگر مقدّسات دینی را زیر سؤال برده بود. جالب این‌که بهلول در برابر هر بیت از این شعر، بیتی را به عنوان جواب سروده بود، که البته اشعار بهلول هم توأم با فحش‌های رکیک به ایرج میرزاست! این برنامهٔ بهلول بسیار خنده‌آور بود ... صدای خندهٔ حضّار به آسمان می‌رفت. خودِ بهلول هم ابداً در حین قرائت این صد بیت، خنده بر لبانش نقش نبست!».

📚 (خاطرات... مسعودی خمینی، ص۳۲۰)

▪️ البته اشعار مزبور در دیوان بهلول نیست.

🔸 ۵. ادعیه‌ای به سبک و سیاقِ ادعیهٔ معروف شیعیان و در هجو دشمنان خدا. برخی از ادعیهٔ انشاء‌شده توسّط بهلول به گزارش نویسندهٔ اعجوبهٔ عصر، عبارت است از:

🔹 الف) متنی در اقتفای زیارت جامعهٔ کبیره، که با این عبارات آغاز می‌شود: السّهام علیکم یا أهل بیت الدّناثة و معدن النّجاسة.

🔸 ب) زیارت ماهیهٔ منجّسه به تقلید از زیارت ناحیهٔ مقدّسه، که با این عبارات آغاز می‌شود: السّهام علی إبلیس رجیم الل‍ه من بریّته، السّهام علی قابیلَ مردودِ الل‍ه من بریّته.

🔹 ج) حدیث نحس زیر لحاف که به اقتفای حدیث کساء انشاء شده و با این عبارات آغاز می‌گردد: روی عن هند زانیة، اُمّه معاویة، علیه اللّعنة و الهاویة.

🔸 د) دعای مَضحکه در مقابل دعای ندبه. (ر.ک: اعجوبهٔ عصرْ بهلولِ قرن چهاردهم، ص۱۲۵؛ ملکوتیِ خاک‌نشین، ص۱۰۷)

🔹 البته میراث ادبی بهلول در میدان تبرّی، منحصر به این چهار مورد نیست؛ ولی به گزارش مؤلّف مزبور اکتفا شد. نام‌برده از اهتمام سیّد احمد نجفی (داماد شیخ عبّاس قوچانی) به این متون جالب، و نیز توصیهٔ ایشان به تنظیم و انتشار آن‌ها یاد کرده است. (ر.ک: اعجوبهٔ عصر، ص۱۲۵) هم‌چنین از او نقل می‌کند که: قرائت این ادعیه برای نجات شیعیان بسیار مفید است! (همان، ص۱۴۱)

🔸 در همین دو منبعِ یادشده از خودِ بهلول نقل شده که گفته است: «هرچه دارم از تبرّی دارم». (ر.ک: اعجوبهٔ عصر، ص۱۲۸؛ ملکوتیِ خاک‌نشین، ص۱۰۰)

🔹 گفتنی است که در میراث ادبیّات تبرّی، ادعیهٔ دیگری نیز مشابه با ادعیهٔ بهلول و به همان سبک و سیاق وجود دارد که توسّط بزرگان امامیّه انشاء شده و از نثری روان و شیرین برخوردار است. مرحوم حاجی نوری – أعلی الل‍ه تعالی مقامَه الشّریف – در کتاب نفیس شاخهٔ طوبی، دو نمونه از این إنشائات طرفه و بدیع را گرد آورده است.

📖 (ر.ک: شاخهٔ طوبی، نسخهٔ خطّیِ کتابخانهٔ آیةالل‍ه مرعشی نجفی، شمارهٔ مسلسل: ۱۰۱۴۸، تاریخ تحریر: ۱۲۹۵ ه‍ ق و به خطّ مبارک خودِ محدّث نوری، برگ ۶۲ تا ۶۵ [مجموعاً ۷ صفحه]، و برگ ۲۰۷ تا ۲۰۹ [مجموعاً ۵ صفحه])

📜 برگی از کتاب شریف شاخهٔ طوبیٰ، به خطّ مبارک محدّث نوری (أعلی الل‍ه تعالی مقامه الشّریف)

✍🏻 «زیارة جامعة لأهل الضّلال: إذا لاح لک جدران المستراح، فقف هناک، مناخ رحالهم و مظاهر أجسادهم و مغیّب أجسادهم و مأدبة شرابهم و طعامهم ... ثمّ قل: السّهام علیکم یا أهل بیت الضّلالة ‌... .»